واژه «منبت» بـه معنی کنده کاری روی چوب هست و منبت کاری هست که روی چوب عمل کنده کاری انجام مـی‌دهد. طرح ساده برای کنده کاری روی گچ شاید بتوان آغاز تاریخ منبت كارى را زمانى دانست كه نخستین بار انسان با ابزارى برنده، طرح ساده برای کنده کاری روی گچ چوبى را تراشیده است. طرح ساده برای کنده کاری روی گچ بـه گفته تاریخدانان، تعداد بسیـار اندکی از اشیـاء چوبی منبت کاری شده از دوران اولیـه بشر بـه جا مانده است، زیرا چوب عمر زیـادی نداشته و پس از مدتی نـه چندان طولانی، بر اثر گرما، رطوبت یـا سایر فعل و انفعالات، پوسیده یـا بر اثر آتش سوزی تبدیل بـه خاکستر مـی شود. قدیمـی ترین نمونـه منبت کاری شده، تندیس چوبی نیم متری معروف بـه «شیخ آل بلد» هست که متعلق بـه 2500 سال قبل از مـیلاد بوده و در منطقه «کارناک» مصر درون سال 1860 مـیلادی کشف شده است.
تندیس چوبی نیم متری معروف بـه «شیخ آل بلد» ؛ متعلق بـه 2500 سال قبل از مـیلاد
تاریخچه منبت کاری درون ایران:
سابق بر این مغرضان و معاندان فرهنگ و تمدن ایرانی چنین وانمود مـی د کـه هنر حکاکی و منبت کاری متعلق بـه یونانی ها بوده هست ولی با کشف مـهرهای استوانـه ای مربوط بـه شش هزار سال قبل از مـیلاد، دیگر چنین ادعاهایی رنگ و رویی ندارد و تعصب داشتن و غیر علمـی بودن ادعای آنـها را آشکار ساخته است.
منبت کاری هنری هست مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. این هنر دستی نماد احساس، ادراک ، اندیشـه و خلاقیت هنرمندان با ذوق و سلیقه سرشار خود ، اثر هنری را ابداع مـی کنند.
كلمـه منبت بـه معنی كنده كاری روی چوب مـی باشد و منبت كار كسی هست كه روی چوب عمل كنده كاری را انجام مـی دهد. این فن ، سابقه ای بسیـار طولانی دارد؛ که تا حدی كه آغاز تاریخ منبت را مـی توان بـه زمانی نسبت داد كه انسان به منظور اولین بار با ابزارهای تیز و برّنده آشنا و چوب را تراش داده است.
منبت كاری درون ایران پیشینـه ای بسیـار طولانی دارد و یـادگاری از دوران گذشته مـی باشد كه به منظور رسیدن بـه مراحل فعلی راهی بس طولانی را پیموده هست و شاید بتوان گفت كه تاریخ منبت كاری درون ایران بـه زمانی مـی رسد كه ایرانیـان با مصارف گوناگون چوب آشنا شدند ؛ و با این توضیح درون واقع نمـی توان تاریخ منبت كاری را جدا از تاریخ استفاده چوب دانست.
باستان شناسان و مورخان تاریخ ، استفاده از چوب به منظور ساخت خانـه ها را درون ایران مربوط بـه 4200 سال پیش از مـیلاد مسیح دانسته اند كه مقارن با عصر حجر و دورانی كه بومـی ها قبل از مـهاجرت آریـایی ها درون ایرن زندگی مـی كردند، مـی دانند.
در مـیان آثار سنگی شوش و تخت جمشید، پاره ای کنده کاری ها روی چوب دیده مـی شود. پادشاهان ایران از قدیم بـه وسیله مـهرهای استوانـه ای کـه به طرز هنرمندانـه ای حکاکی مـی شد، فرمانـهای لازم را صادر مـی د و علامات و سمبل هایی نیز بـه مناسبت امور مختلف بر روی این مـهرها حک مـی د. گرچه تعداد زیـادی از این مـهرهای حکاکی شده مربوط بـه آریـایی ها هست و قبل از روی کار آمدن شاهنشاهی هخا وجود داشته. همچنین قطعات چوبی درون یکی از مقبره های شـهرستان فسا، درون استان فارس، بـه دست آمده کـه مربوط بـه 5000 سال قبل بوده و نشان دهنده این هست که ایرانیـان باستان از چوب به منظور ساخت ابزارهای مختلف استفاده مـی کرده اند.
هخاان و اشکانیـان
در زمان اشکانیـان این هنر اصالت خود را حفظ کرده، چنان کـه از روی سکه های مختلف و اشیـا فلزی و کنده کاری های این دوره مـی توان بـه پایداری و رواج این هنر درون زمان پارتیـان پی برد. هنر حکاکی و منبت کاری و نقاری این دوره نـه تنـها تحت تاثیر هنر یونانی قرار نگرفته، بلکه دنباله هنر هخا است. درون موارد مختلف هخاان و اشکانیـان جنبه های ارزنده و مفید هنر ملل مختلف را گرفته و با هنر اصیل ایرانی تلفیق نموده و شاهکارهای هنری مستقل و نوینی را خلق و ابداع د و سبک تازه ایی را بـه وجود آوردند کـه نشان دهنده تحول هنری درون این دوران است.
ساسانیـان
در دوره ساسانى از رویـه کوبی با نقش های هندسی و انتزاعی بر روی كلاف هاى چوبى منبت استفاده مـی شده است. درون این دوره هنر منبت کاری و حکاکی توسعه و ترقی بیشتر داشته و بر تعدد و تنوع آنـها افزوده شده است. آنان درون نگاه داشتن و بهتر ساختن و افزودن بـه مـیراث هنری نیـاکان خود اهتمام ورزیده و در پایداری و تحویل آنـها بـه آیندگان کوشا بوده اند. آثار هنری این دوره بـه قدری غنی و پیشرفته هست که درون این مختصر نمـی گنجد و فقط بـه ذکر نمونـه هایی از آنـها اکتفا مـی شود. انواع مدال های نقره ای شاهنشاهان ساسانی بـه طرز بسیـار جالبی ساخته مـی شده است. از جمله مدال های نقره بهرام سوم کـه به شکل بیضی مـی باشد و در وسط آن نیم رخ بهرام با تاج و تزئینات حک شده و یکی از زیباترین نوع حکاکی و نمونـه پیشرفت این هنر درون آن دوره است.
از حکاکی های دیگر دوره ساسانی مـهرهای استوانـه ای متعددی هست که بیشتر مربوط بـه خسروپرویز است، این مـهرها بر روی عقیق و سنگهای گرانبهای دیگر بـه طرز جالب و زیبایی حکاکی شده و در حال حاضر درون موزه «ارمـیتاژ» لنینگراد نگه داری مـی شود.
ظهور اسلام
بعد از ظهور اسلام و با توجه بـه گسترش ساخت مراکز و مساجد اسلامـی، هنرمندان ایرانی جزء اولینانی بودند کـه تمامـی توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد د و به موازات هنرنمایی معماران، کاشی کاران، سنگ تراشان، گچ برها و منبت کاران نیز جذب فعالیت درون این زمـینـه شدند و آثاری بسیـار ارزنده ای را بـه وجود آوردند. از آن دوره انواع ضریح ها و منبرهای منبت کاری شده بـه جای مانده است.
رحل قرآن منبت با ارتفاع یک متر با قدمت حدود 675 سال؛ موزه متروپولیتن
منبت کاری یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی ایران بوده است. قدیمـی ترین اثر منبت موجود درون ایران کـه متعلق بـه نیمـه اول قرن سوم هجری است، یک لنگه درون چوبی متعلق بـه مسجد جامع عتیق شیراز هست که درون دوره «عمر ابن لیث صفاری» ساخته شده و دارای زیرسازه ای از چوب تبریزی بوده و روی آن با خلال هایی از چوب گردو و نقوش پرضلع بسیـار زیبایی زینت شده است. با توجه بـه دو قطعه از یک منبر ساخته قرن 12 مـیلادی کـه مربوط بـه اواخر دوره سلجوقیـان هست و هم اکنون درون موزه نگهداری مـی شود ، درون مـی یـابیم کـه تزئین چوب با گل و بوته های برجسته و فرو رفته (شبیـه بـه منبت امروزی) رواج داشته است. آثار صنعت منبت کاری درون دوره چنگیز و تیمور نسبتاً بیشتر هست و نقوش ایرانی و طرح های چینی فراوانی بـه چشم مـی خورد، از آثار این دوره مـی توان منبر مسجد نائین بـه سال 711 هجری قمری و مرقد حضرت عبدالعظیم درون شـهر ری را نام برد کـه با اشکال هندسی و برگ های مدور تزئین شده است.
لنگه ای از یک درون منبت کاری شده ؛ اواخر قرن 15 مـیلادی ؛ سمرقند (ازبکستان امروزی)
منبت كاری مانند خاتم کاری درون دوره صفویـه راه پیشرفت و ترقی را بـه سرعت پی نمود و هنرمندان منبت کار آثار بسيار زیبائی درون اين دوره از خود باقی گذارده اند. اوج شکوفایی این هنر باستانی درون مـیان صنعتگران درون این زمان بوده است. آثار این دوره درون مراکز مـهمـی همانند مقبره های ا یـا منبرها، رحل های قرآن، دسته های خنجر، ستون های چوبی مساجد و زیـارتگاه های اصفهان و قزوین بـه وضوح دیده مـی شود. نمونـه دیگری از شاهکارهای آن دوره کـه اکنون دست نخورده باقی مانده است، درب مدرسه شاه سلطان حسین صفوی و درب بسیـار زیبای آرامگاهی متعلق بـه شاهزاده حسین از دوره شاه طهماسب درون قزوین است.
نقاشی از مسجد جامع نائین ؛ منبر منبت مشبک مسجد ؛ 711 هجری قمری
اما دوره زندیـه و قاجار، منبت کاری رو بـه انحطاط رفت و ساختن درهای منبت و قطعات بزرگ ، جای خود را بـه قطعات کوچکتر مانند رحل قرآن و قاب آئینـه داد. ولی با ظهور سلسله پهلوی هنر منبت نيز مانند ساير صنايع مستظرفه مورد توجه قرار گرفت و موجبات احيای اين هنر فراهم گشت.
در حال حاضر منبت کاری درون گوشـه و کنار ایران رواج دارد و مـی توان گفت کـه در شـهرهای تهران، اصفهان، شیراز، آباده، شاهرود و ... نسبتاً منبت کاری بیشتر انجام مـی شود. طرح های اصیل ایرانی شامل اسلیمـی ها، ختایی، گل و بوته، گل و مرغ و ... مـی باشد کـه تدریجاً انواع طرح های خارجی مانند گوشواره ای، فرشته ای و ... جای آن ها را مـی گیرند.
منبت کاری:
منبت کاری هنری هست مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. منبت کاری با چوب یکی از ظریف ترین صنایع دستی هست که تلفیقی از هنر و حوصله هنرمندانی هست که با مواد اولیـه ارزان و ساده، احساس، ادراک ، اندیشـه و خلاقیت خود را با ذوق و سلیقه سرشار درون هم مـی آمزند که تا اثر هنری ای را ابداع کنند.
منبت کاری درون دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام مـی شود و شامل مجسمـه سازی، نیمرخ و تمام رخ، گلبرگهای اسلیمـی، ختایی و غیره مـی‌باشد.
رنگ کاری و رویـه کوبی بـه منظور زیباتر ساختن و جلاء بـه کارهای منبت کاری است، تقریباً مراحل نـهائی کار هست و درون هنر تزئینی منبت مورد نظر هنرمندان و صاحب نظران این فن مـی باشد. رنگ کاری و رویـه کوبی علاوه بر افزودن بر زیبائی اثر، چوب را از گزند رطوبت ، گرما و نظائر آن حفظ مـی‌کنند.
در بین شـهرهای ایران دو شـهر آباده و شیراز از مراکزی هست که درون آن منبت کاری و سایر رشته های این هنر رواج بسیـار دارد و مخصوصاً درون شـهر آباده هنر مزبور رونق بیشتری دارد.
چوب مناسب به منظور منبت کاری:
چوبی مناسب به منظور کنده‌کاری هست که دارای بافتی ریز و محکم باشد کـه معمولا از چوب‌های پهن برگان جنگلی استفاده مـیشود. البته همـه چوب‌های درختان پهن‌برگ به منظور کنده‌کاری مناسب نمـی‌باشند چون بافت درشت و ناهمگنی دارند مانند بلوط یـا ملچ. چوب انتخاب‌شده به منظور منبت کاری حتما سعی شود کـه بدون گره و پوسیدگی باشد. عمل کنده کاری حتما در راه چوب (جهت الیـاف) انجام شود یعنی همان مسیر رشد عمودی درخت. اگر گره روی چوب وجود داشت و ناگزیر بـه عمل کنده کاری بودید حتما مرکز گره را بـه دو قسمت تقسیم نمود و از مرکز گره بـه سمت بیرون گره عمل مغار زدن را انجام داد که تا گره از روی چوب کنده نشود. چوب‌هایی کـه در منبت کاری از آن استفاده مـیشود و در بازار ایران رواج بیشتری دارد شامل: طرح ساده برای کنده کاری روی گچ گردو (گردو جوز)، راش، چنار، توسکا، افرا و ممرز مـی باشد کـه البته از چوب درختان دیگر نظیر آبنوس، توت، پسته، ارغوان و... نیز مـی توان به منظور منبت کاری استفاده کرد ولی کمـیاب و گران هستند.
ابزار منبت کاری
از ابزار مورد نیـاز منبت کاری مـی توان: مغار ، گیره، مـیز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه ای و آبی، لوازم تحریر، کاغذ روغنی یـا پوستی یـا کالک، چکش پلاستیکی یـا چوبی ، تیز کن برقی ، انواع چوب ، چسب چوب ، قلم موئی ، مـیخکوب ، کمد وسایل ، اره ، لیسه ، دریل ، متر ، سنگ نفت، لاستیک ، زیر کاری ، نفت و ... را نام برد. درون این مـیان مغار مـهمترین وسیله درون منبت کاری مـی باشد کـه ابزاری به منظور کندن و تراش است. بـه طور کلی ۴ نوع مغار درون منبت کاری استفاده مـیشود کـه عبارتند از : مغار تخت ، مغار نیم باز ، مغار گلویی یـا گیلویی ، مغار شفره.
تصویری از ابزار منبت کاری روی چوب
طرح های منبت کاری:
بطور کلی کنده کاری روی چوب بـه دو صورت انجام مـیگردد یکی اینکه طرح مورد نظر را بـه صورت برجسته روی چوب ظاهر کنیم و دیگری اینکه طرح را (البته متناسب با طرح) روی چوب حکاکی کنیم کـه معمولاً طرحهای هندسی از این روش تبعیت مـی کنند.
۱) برجسته نمایی:
شامل: رولیف، بارولیف، اورلیف و پیکره
- رولیف: نقش برجسته ای کـه از سطح زمـینـه کار بیرون نیـامده و با حاشیـه کنار کادر هم سطح باشد.
- بارولیف: نقش برجسته ای کـه از زمـینـه کار بالاتر آمده باشد.
- اورلیف: برجستگیـها زیـاد مـیشود و رویـه کار کاملاً بیرون مـی‌زند.
- پیکره: تمامـی نقش برجسته از سطح کار بیرون آمده باشد و در واقع کار زمـینـه ندارد و کاملاً بیرون است.
۲) حکاکی
یعنی گود بـه طوری‌که نقش پائین تر از سطح زمـینـه قرار مـی‌گیرد و داخل طرح گود مـی شود. مانند نوشته روی یک قطعه سنگ مزار. درون این روش کنده کاری بـه صورت مسطح، مثلثی و یـا خطی انجام مـی‌گیرد. معمولاً این روش کنده کاری درون ایران بـه ندرت انجام مـی‌گیرد.
توضیح اینکه هر قدر طرح درشت تر و بزرگتر باشد بهتر هست منبت برجسته تر و از زمـینـه فاصله بیشتری داشته باشد.
امروزه طرح هایی کـه در منبت استفاده مـی شود عبارتند از: چهره، گل و مرغ، اسلیمـی، گل و برگ و غنچه، چنگ، صدف، نوشته، پیکر حیوانات و پرندگان و ...
طریقه انتقال طرح بر روی چوب:
این کار را بـه پنج روش مـی‌توان انجام داد کـه به شرح زیر است:
- انتقال طرح بـه وسیله کاربن
- انتقال طرح بـه صورت مستقیم
- انتقال طره بـه صورت فتوکپی
- انتقال طرح بـه صورت سوزنی
- انتقال طرح بـه صورت روغنی کاغذ
مراحل اجرای کار منبت کاری:
- ابتدا شخص منبت کار حتما طرح منبت را انتخاب کند.
- سپس منبت کار حتما طرح را روی چوب منتقل کند.
- قطعه کار را بـه گیره بسته و سطح چوب را درون صورت نیـاز نفت بزند که تا چوب نرم شود.
- پس از گذشت مدتی با مغار شفره طرح را حتما از زمـینـه جدا نمود.
- سپس زمـینـه را با مغار تخت صاف و یکنواخت کند. این کار با دستگاه فرز دستی نیز مـی توان انجام داد.
- سپس طرح را با مغارهای مختلف فرم داده و روی آنـها را تزئین کرد.
- پس از اتمام کار مـی‌توان سطوح کار را با سمباده پرداخت نمود کـه این کار را معمولاً رنگ کاران هنگام رنگ آمـیزی انجام مـی دهند.
امروزه منبت کاری یـا كنده كاری بر روی چوب درون مناطق شمالی ایران بعلت وفور درختان جنگلی و خاصیت شكل پذیری چوب ، خصوصاً روستاهای مازندران و گیلان بـه دو شكل رواج دارد:
1) منبت بـه شیوه مسطح ، شامل: كنده كاری بـه روش مثلثی ، منقوش یـا خطی ، منحنی یـا گود ، كم بر جسته (كم عمق)، برجسته (عمـیق) ، نقوش تزئینی ، با سمـه یـا گراور چوبی ، كه بر روی ظروفی چون؛ سینی ، بشقاب، قاشق و چنگال ، جا چاقویی، مـیز، صندوقچه و ... انجام مـیشود.
2) مجسمـه سازی شامل : پیكره ، آویزه لباس ، مـهره شطرنج و ... .
گردآوری و تهیـه:
گروه کارشناسی ایران آنتیک
www.iranantiq.com
منابع
- هنرهای سنتی ایران؛ منبت کاری / محمد ستاری / انتشارات ستاری / تهران 1368
- منبت کاری به منظور مبتدیـان / کتی وایس / 2010
- منبت کاری / پایگاه علمـی پژوهشی فرش ایران / 1387
- تاریخچه منبت کاری / خانـه اقوام ایرانی / 1386
- منبت کاری / حمـید طوجی / تهران / 1380
- منبت کاری / سازمان مـیراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری / 1386
- منبت کاری چوب / سفارت جمـهوری اسلامـی ایران ـ پاریس / 1387
[منبت کاری ، کنده کاری روی چوب طرح ساده برای کنده کاری روی گچ]
نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Sat, 01 Sep 2018 11:29:00 +0000